Plan był długofalowy. Siostra zdobywała do­świadczenie w gotowaniu w restauracji, syn w kebabie i dużej sieci handlowej, podpatru­jąc pracę kierownika i logistykę. Czasem zara­biali tyle, co nic. Ale dla Khedi było ważne, że zdobywają kompetencje.

W marcu 2021 r. Khedi odebrała telefon od Jarmiły Rybickiej, założycielki Kuchni Konflik­tu. – Chcę przekazać lokal, ale tylko komuś o dobrym sercu. Khedi, przejmiesz Kuchnię?

Khedi nie trzeba było dwa razy powtarzać. – Zaczniemy powoli, żeby się wdrożyć. Po­tem zatrudnimy więcej ludzi - osoby z nie­pełnosprawnościami, uchodźców i starsze kobiety na kuchnię. Na miejscu będziemy też sprzedawać rękodzieło wykonywane przez uchodźczynie. Za kilka lat otworzymy KK w innych miastach – snuje wizje Khedi. A nie ma powodów nie wierzyć w jej sukces. Przez 8 lat pobytu w Polsce zdążyła stworzyć tyle dobra, że niejeden miejscowy aktywista by jej pozazdrościł. Przyjechała z Grozne­go z trójką dzieci w 2012 r. - Miałam wtedy 42 lata. Brałam udział w wielu projektach, żeby poznać nowe koleżanki. Ale projekty szybko się kończyły, kontakty nie zostawały. Postanowiłam sama stworzyć organizację, żeby mieć równe prawa – opowiada Khedi. Tak powstała Fundacja Kobiety Wędrow­ne - pierwsza fundacja w Europie założona przez uchodźczynię. Dziś prowadzi badania i edukację równościową. Khedi założyła też domową wspólnotę uchodźców Dom Mię­dzykulturowy, zasiadała w Radzie ds. Integra­cji Imigrantów przy prezydencie Adamowiczu, współpracowała z Europejskim Centrum So­lidarności, WOŚP. Prowadzi wykłady i warsz­taty dla studentów, nauczycieli i pracowni­ków socjalnych, pisze artykuły. – Po prostu nie umiem usiedzieć w jednym miejscu.

Problem do rozwiązania: Dla uchodźców i uchodźczyń klu­czowe dla odzyskania poczucia bez­pieczeństwa może być przyjazne miejsce pracy. Takie, w którym ich umiejętności są ciągle doceniane, a potrzeby respektowane. Trudno o bardziej wzorowe miejsce niż Kuch­nia Konfliktu.

Rzeczy Drugie to kolektyw 10 kobiet – z Pol­ski i Czeczenii, które połączyła Ewa Kozdraj, która utworzyła w ośrodku dla uchodźców w Łukowie pracownię artystyczno-rzemieślni­czą. Administrator ośrodka użyczył kobietom na ten cel osobne mieszkanie, sojusznicy pomogli je umeblować. – Dużo się tu nauczy­łyśmy. Szyć, wytwarzać. Serce mi szybciej bije na myśl o nowym spotkaniu – opowiada Zalina, członkini Kolektywu.

Rzeczy Drugie to też nazwa sklepu interneto­wego, w którym sprzedawane jest rękodzieło Kolektywu. – Chcemy podążać za tym, co sprawdza się i sprawia nam radość – mówi Ewa Kozdraj, która od 12 lat działa ze sto­warzyszeniem „Dla Ziemi” na rzecz integracji uchodźców. Wraz z Kolektywem planują roz­wój inicjatywy w stabilne przedsiębiorstwo społeczne, oparte na współpracy artystów z uchodźczyniami i migrantkami. Część zy­sku ze sprzedaży rękodzieła tworzonego we współpracy z artystami będzie przeznaczona na wsparcie najpilniejszych potrzeb osób w ośrodku w Łukowie, w tym na edukację dzieci.

- Chcemy, by w przyszłości powstał lokalny Fundusz Uchodźczy, który będzie finanso­wać to, co dawniej opłacane było w ramach projektów unijnych stowarzyszenia, jak np. kursy zawodowe. Teraz możemy zrobić zbiór­kę publiczną na zakup okularów leczniczych albo wycieczkę dla dzieci, ale nie da się w ten sposób wspierać rozwoju zawodowego – mówi Ewa Kozdraj.

A przedsiębiorczości paniom z Łukowa nie brakuje. Na początku pandemii w maseczki wyposażyły wszystkie oddziały PCK na Lu­belszczyźnie. – Panie stworzyły swoją własną markę „Rzeczy Drugie”; współpracujemy z szeregiem artystów i artystek z całej Pol­ski – mówi artystka Pamela Bożek, członkini Kolektywu.

Problem do rozwiązania: Uchodźcy i uchodźczynie przeby­wający w ośrodkach dla cudzoziem­ców mogą czuć się izolowani od polskiego społeczeństwa. Wpraw­dzie dzieci chodzą do pobliskich szkół, ale dorośli nie mogą podjąć pracy, dopóki nie wyjaśni się ich sytuacja prawna. Mają przez to nie­wielką szansę na realną integrację do życia w kraju przybycia, dopóki ktoś z zewnątrz nie rozpocznie działań w samym ośrodku.

Mereżkowanie, koronka klockowa, batik, szydełkowanie – to co profesorowie poznań­skiej School Of Form nazywali wyrabianiem „pustych godzin”, Tietiana lubiła najbardziej. Poza samym szyciem oczywiście. Kilka lat po studiach, już jako osoba na stanowisku specjalisty w Pracowni Krawieckiej na swojej uczelni, postanowiła stworzyć projekt ba­dawczo-edukacyjny i przy okazji połączyć go ze stworzeniem własnej marki.

Tetiana Baran zamierza utworzyć otwartą dla młodzieży i wszystkich zainteresowanych pracownię, w której będzie można uszyć za­proponowany element stroju i wykończyć go wybranym rękodziełem. To nie koniec. Strój będzie można wystawić na platformie online uczącej o odpowiedzialnej modzie. Pierwsza na stronie wzorcowa kolekcja, pokazująca, co można stworzyć w pracowni, opracowywana jest już przez Tetianę.

Celem projektantki jest upowszechnienie ginącego rękodzieła. Do współpracy zaprosi­ła zarówno doświadczone rzemieślniczki ze starszego pokolenia z wielkopolskich wsi, jak i specjalistów od projektowania 3D i roboty­ki. – Sięgamy do tradycji i unowocześniamy ją, żeby stworzyć alternatywę dla mass mar­ketów.

Problem do rozwiązania: Szybka moda zaśmieca plane­tę. Eksplozja konsumpcjonizmu w ostatnich latach wykorzystuje niskopłatnych pracowników krajów rozwijających się i zwiększa zanie­czyszczenie środowiska. Odejście od lokalnego wytwarzania odzieży powoduje, że starsze osoby, które dotąd przekazywały sztukę trady­cyjnych rzemiosł swoim dzieciom i wnukom, czują się niepotrzebne.

Wendy Jin uważa, że powinniśmy przeła­mywać bariery i stereotypy dotyczące osób z niepełnosprawnością i tworzyć dostępne środowisko pracy. Chce wdrożyć w Polsce pomysł, który sprawdza się w krajach Azji Wschodniej. Jin planuje otworzyć salon ma­sażu chińskiego, na początek w Warszawie. W ofercie znajdzie się terapeutyczny masaż chiński Tui Na oraz inne tradycyjne masaże chińskie. Wendy po raz pierwszy zetknęła się z osobami z niepełnosprawnością pod­czas wolontariatu w szkole podstawowej. W Chinach uczyła się również masażu od niewidomych nauczycieli. I choć wyjechała na studia śpiewu klasycznego do Niemiec, po ich ukończeniu postanowiła wrócić na kieru­nek, by pomagać innym. Jej plan na rozwój przewiduje ubieganie się o dofinansowanie z PFRON i Urzędu Pracy oraz współpracę ze stowarzyszeniami osób niewidomych. Wendy ma nadzieję na rozszerzenie działalności sa­lonu na różne miasta i chce pod jedną marką świadczyć więcej usług z innymi specjalista­mi, a także prowadzić szkolenia z masażu chińskiego.

Problem do rozwiązania: W 2019 roku w Polsce tylko 29 proc. osób z niepełnosprawnościa­mi było aktywnych zawodowo. Pracujących niewidomych i nie­dowidzących jest jeszcze mniejszy procent. Niewidoczni na ulicach, pozostają niewidoczni na rynku pracy. Potrzeba więcej systemo­wych zmian, ale też otwarcia praco­dawców na nowych pracowników.

Viktoria i Volodymyr przyjechali do Polski z Kijowa. Oboje dobrze wykształceni, z po­czątku szukali pracy na start, prostych zajęć i równolegle uczyli się języka polskiego. Vikto­ria pracowała jako kelnerka, potem na recep­cji, a Volodymyr jako dostawca pizzy. Dziś już Viktoria pracuje w biurze, a Volodia jako inżynier, ale ze swoich doświadczeń zaczerp­nęli pomysł na biznes.

- Chcemy pomóc tym, którzy stawiają pierw­sze kroki w Polsce. Zazwyczaj tacy ludzie nie mają dużo pieniędzy, pilnie poszukają pracy, a jednocześnie są mocno zagubieni, np. nie orientują się jakiej formy zatrudnienia mogą się spodziewać – opowiada małżeństwo. Viktoria i Volodymyr planują zainwestować w skutery i wypożyczać je na dłuższe okresy migrantom, którzy chcą sie zatrudnić przy do­stawie jedzenia. – Nasze warunki będą czy­ste i jasne. Żadnych kruczków w umowach. Szkolenie z prowadzenia pojazdu i wsparcie, jak się coś zepsuje – mówi Volodia.

Z czasem chcą poszerzyć flotę o auta. Jed­nocześnie planują udzielać płatnych porad początkującym migrantom: jak rozmawiać z pracodawcą np. z Uberem, jakie są rodza­je umów w polskim prawie, jakie są prawa pracowników. Wszystkie pierwsze potrzeby – łącznie z usługami księgowymi.

Do otwarcia biznesu małżeństwo przygo­towuje się od dłuższego czasu. Sprawdzili rynek, przeanalizowali kosztorys, oboje biorą udział w szkoleniach biznesowych.

Problem do rozwiązania: Rozpoczynanie życia na emigracji to duże koszty na starcie. Migranci potrzebują podjąć pracę jak naj­szybciej. Często jedynym dostęp­nym dla nich na szybko zajęciem jest dostawa jedzenia.

W tym przypadku jedyną barierą może być brak środka transportu.

To była praca na lato, sprzedaż waty cukro­wej. Świeże powietrze, mijani spacerowicze, uśmiechy dzieci. – Wcale nie było tak różo­wo, jak można sobie wyobrazić. Zobaczyłem, że nie idzie dobrze ten biznes. Pomyślałem: trzeba coś zmienić! – mówi Daniil o tym, jak wpadł na pomysł, żeby nauczyć się popular­nej w Azji metody tworzenia z waty cukrowej niezwykłych kształtów. Uczył się metodą prób i błędów z youtuba. Wkrótce Daniil układał na patyku kolorowe kwiaty, zwierzę­ta i postaci z kreskówek, a wokół wózka ze słodkim przysmakiem zbierało się coraz wię­cej widzów. - Cieszyłem się, że moja praca przynosi dzieciakom i ich rodzicom tak wiele radości – mówi. Postanowił otworzyć własną firmę. Od daw­na myślał o tym, aby spróbować za zachod­nią granicą. Daniil studiuje na drugim roku organizacji produkcji filmowej w Krakowie. Inicjatywą Daniila jest dawanie ludziom pozy­tywnych emocji. Na początku chce otworzyć jeden punkt w malowniczym krakowskim parku. Jeśli wszystko pójdzie po naszej myśli, planujemy otworzyć punkty w innych mia­stach Polski.

Problem do rozwiązania: Podobno przeciętnie dziecko uśmiecha się aż 400 razy dziennie. Osoba dorosła – 15 razy. W czasie pandemii uśmiech rzadziej pojawia się na naszych twarzach. Daniil chce walczyć z codziennymi smut­kami.

Natalia Perevalova planuje otworzyć salon groomerski, w którym będzie świadczyć specjalistyczne usługi dermatologiczne. Lokalizacja: Targówek, blisko dzielnic licznie zamieszkiwanych przez migrantów rosyjsko­języcznych.

Perevalova nastawia się na klientelę ze wschodu. - Imigranci przyjeżdżają do Polski często ze swoimi psami. Na początku nie zna­ją dobrze polskiego, więc szukają opieki nad zwierzęciem prowadzonej w swoim języku – opowiada. Natalia sama wielokrotnie musiała odnajdywać się w nowych miejscach, migru­jąc jako córka rosyjskiego oficera. Urodzona w Niemczech, mieszkała w Turcji, Ukrainie, Austrii, najdłużej zaś na Krymie, skąd trafi­ła do Polski w 2016 r. – Drugiego grudnia przyjechałam, czwartego już pracowałam – mówi. Jako lekarka weterynarii ze specjaliza­cją dermatologiczną i stomatologiczną mogła przebierać w ofertach. W Kijowie ukończyła też akademię groomingu i spa oraz fizjotera­pię w Wiedniu. Te szkolenia pozwoliły jej na zmianę oferty usług tak by w trakcie pandemii móc przyjmować psy w domu, przestrzegając zaleceń bezpieczeństwa sanitarnego.

O Natalii zrobiło się głośno na migranckich forach. Klientów wciąż przybywa, a miejsca

w kawalerce mało, również na wyrabianie psich specyfików, czym Natalia zajmuje się „po godzinach”. Salon na Targówku jest koniecznością. Przedsiębiorczyni planuje zatrudnić do pomocy groomerki migrantki. W ofercie znajdą się: szczepienia, wyrabianie paszportów, wszelkie usługi dermatologiczne i pielęgnacyjne.

Problem do rozwiązania: Opiekę nad ukochanym zwierzę­ciem łatwiej powierzyć zaufanym osobom. Nic dziwnego, że rosyj­sko- i ukraińskojęzyczni właściciele czworonogów chętniej szukają usług weterynaryjnych i pielęgna­cyjnych dostępnych w ich własnym języku. Migranci chcący adoptować zwierzęta ze schroniska napotykają na poważną przeszkodę, jaką jest wymóg prawa stałego pobytu.

Anastasiia nie jest zwyczajną krawcową. Wy­chowywała się w obwodzie dniepropietrow­skim. Po ukończeniu technikum krawiectwa pracowała jako kostiumografka w Pałacu Kul­tury – ośrodku przynależącym do wielkiego zakładu przemysłowego, jednym z głównych pracodawców w mieście. Dość szybko zosta­ła wybrana przez pracowników od kultury przewodniczącą ich związku zawodowego i przedstawicielką przed zarządem całego za­kładu. – Zajmowaliśmy się pomocą w choro­bie, zasiłkami finansowymi, byłam też me­diatorką w sprawach z pracodawcą. Ale, jak często bywa, szewc bez butów chodzi. Nie byłam w stanie wywalczyć wyższej pensji ani zmiany stanowiska – opowiada Anastasiia. Zdecydowała się na wyjazd do Polski w 2014 r. – za pieniędzmi i szansą rozwoju.

Dziś nadal łączy zawód i opiekę nad pracow­nikami. Od 5 lat z powodzeniem prowadzi pracownię krawiecką. Zatrudnia kilka osób, samych migrantów. – Biznes dla mnie to odpowiedzialność za wszystkich. Na mojej głowie są pensje i to, żeby pracownicy mie­li uregulowany pobyt. Jesteśmy trochę jak rodzina – mówi.

To prawda, w pracowni zatrudnia obecnego partnera oraz syna. – Syn został krawcem z ambicji. Stwierdził „ja nie potrafię?” Usiadł za maszyną i w jeden dzień uszył sukienkę. Dziś tworzy wspaniałe suknie ślubne – opowiada. Ze względu na jego talent oraz z pasji Anasta­siia szykuje otwarcie butiku ślubnego, a także powiększenie pracowni i zatrudnienie przy­najmniej kilku nowych pracowników.

Problem do rozwiązania: Problemy migrantów i migrantek najczęściej związane są z miejscem i warunkami pracy. W nowym kraju migranci wchodzą na nowy rynek pracy, gdzie mogą panować inne zwyczaje, inna kultura, ale przede wszystkim inne prawo, w tym pra­wa pracownicze. Potrzeba czasu, aby się zaadaptować. Dla budo­wania poczucia bezpieczeństwa nieoceniony też jest godny zaufania pracodawca, dbający o dobro swo­ich pracowników.

Bohdana od zawsze miała talent do języków i plan, żeby zostać nauczycielką angielskiego. Po 2 latach spędzonych w USA przymierza­ła się do założenia własnej szkoły. Ale wraz z urodzeniem dziecka przyszła fascynacja multilingwizmem. Wraz z mężem prowadzą w domu mały eksperyment. – Zaczęłam do Artema mówić po angielsku od drugiego miesiąca życia. Mąż mówi po polsku – gdy się poznaliśmy nie poznałam, że jest z Ukrainy jak ja, tak płynnie się posługiwał językiem. Między sobą rozmawiamy po ukraińsku – opowiada. Chłopczyk ma 1,5 roku i rozumie zdania we wszystkich trzech językach.

Swoją metodę Bohdana przenosi do większej grupy dzieci. Po wstępnym rozeznaniu ma już rodziców 16 maluchów chętnych zapisać swoje pociechy do trójjęzycznego punktu przedszkolnego w Swojczycach, dzielnicy Wrocławia popularnej wśród jej rodaków z zachodniej części Ukrainy. Zorganizowała już lokal oraz dwie pozostałe opiekunki – ukraiń­skojęzyczną i polskojęzyczną.

- Dla wielu Ukraińców bariera językowa po­woduje, że wciąż czują się obco, choć przyje­chali do Polski na stałe. Wszyscy chcemy, aby nasze dzieci nie miały problemów z adapta­cją, z językiem i z nauką– mówi Bohdana. Dzieci ze Swojczyc będą chłonąć angielski, polski i ukraiński na co dzień, naturalnie w rozmowie i zabawie z opiekunkami, bez wku­wania gramatyki i odpytywania ze słówek.

Problem do rozwiązania: W Polsce żyje ponad 2 miliony migrantów, część z nich to dzieci. Wychowywane w rodzinie i spo­łeczności rodzimej, często mają problemy z integracją do życia w języku polskim. Są też przypadki rodzin, np. mieszanych, gdzie jeden z języków rodziców nie jest używa­ny w domu. Dlatego wielojęzykowe placówki spełniają potrzeby wielu rodziców.

Alina w Polsce najpierw studiowała dzięki programowi Erasmus. Zakochała się w klima­cie Wrocławia i kilka lat później postanowiła tu wrócić. To wtedy po raz pierwszy miała do czynienia z urzędem wojewódzkim. – Dużo procedur, nieznanych przepisów, obcy język i na dzień dobry: 12 stron wniosku o pobyt do wypełnienia. Niby jest tłumaczenie na rosyj­ski, ale nie wszędzie. I nie wszystkie polece­nia są zrozumiałe. A od tego wniosku zależy twoje być albo nie być. W Polsce. Dosłownie – wspomina.

Własne trudne początki, ale też historie wie­lu znajomych dały Alinie do myślenia. Posta­nowiła stworzyć aplikację mobilną pomocną w wypełnieniu wniosku o pobyt czasowy. Co będzie efektem pracy w aplikacji? Użytkow­nik uzupełni swoje dane według wskazówek w swoim ojczystym języku, a system generu­je mu wniosek, który wystarczy wydrukować.

Przejrzystość, przyjazny interfejs, dostępność wielu języków oraz poszerzony pakiet z indy­widualną konsultacją mają sprawić, że aplika­cja w ciągu 5 lat będzie używana powszech­nie. Alina nie ma wątpliwości, że to przydatne narzędzie. Na co dzień pracuje jako specja­listka ds. migracyjnych w kancelarii adwokac­kiej i obserwuje, z jakimi trudnościami mierzą się migranci w urzędzie wojewódzkim.

Na „niepoprawne wypełnienie wniosku” składać się może m.in. nieprawidłowa transkrypcja swojego imienia i nazwiska w języku polskim albo pominięcie jakiegoś pola. Kon­sekwencją jest często odmowa wszczęcia postępowania i wydłużenie długiego czasu oczekiwania na zgodę na pobyt czasowy o kolejne kilka miesięcy.

Problem do rozwiązania: Migrantom przyjeżdżającym do Pol­ski sprawia trudność wypełnienie wniosku o pobyt czasowy. Wniosek jest długi, napisany urzędowym ję­zykiem, nie w pełni przetłumaczal­ny. Konsekwencją nieprawidłowego wypełnienia jest długi czas ocze­kiwania, który utrudnia migrantom funkcjonowanie: szukanie pracy, zakładanie konta w banku i przede wszystkim wyjeżdżanie z kraju, żeby odwiedzić rodzinę, nawet w nagłych przypadkach.